De Europese Green Deal moet tegen 2050 van Europa het eerste klimaatneutrale continent maken. Terwijl het regenwater in delen van België, Nederland en Duitsland door de straten gutste, presenteerde de Europese Commissie deze week een massapakket aan maatregelen die ons daar moeten brengen. ‘Fit for 55’ zet voornamelijk in op meer handel in uitstootrechten, een systeem dat zich niet bepaald fit getoond heeft in het verminderen van CO2-uitstoot. Het laat grootvervuilers buiten schot en schuift de rekening door naar burgers. Zo opent het de deur voor een backlash uit de samenleving, die funest kan zijn voor de klimaattransitie.
Het belangrijkste en meest controversiële voorstel uit het pakket is de uitbreiding van het systeem van handel in uitstootrechten naar transport, bouw en scheepvaart. Zo’n systeem van ‘cap and trade’ geldt sinds 2005 voor de zware industrie, elektriciteitsproductie en luchtvaart. Het komt erop neer dat over een bepaalde periode een maximum aan uitstoot wordt vastgelegd (‘cap’), en de rechten om een deel van die uitstoot te mogen produceren worden geveild en zo verdeeld over bedrijven: wie minder uitstoot, kan zijn rechten vervolgens verder verkopen aan wie meer uitstoot (‘trade’).
Uit vrees dat bedrijven zich elders zouden vestigen, werden uitstootrechten in de eerste jaren zeer royaal uitgedeeld. De markt raakte overspoeld, en uitstootrechten werden aan bodemprijzen verhandeld. Bankiers, handelaars en consultants vonden in de CO2-markt een nieuwe speelplaats voor lucratieve deals. Pas nu, vijftien jaar na de invoering van het systeem, is de prijs van uitstootrechten eindelijk hoog genoeg om vervuiling enigszins te ontmoedigen, en wat opbrengsten voor Europese investeringen in duurzaamheid te genereren. De grootste vervuilers komen echter nog steeds het goedkoopst uit. Zo werkt de markt nu eenmaal: wie het grootste pakket aan uitstootrechten inkoopt, kan de laagste prijs afdwingen.
Bovendien wordt de prijs van de uitstootrechten systematisch doorgerekend aan consumenten. Die prijsstijgingen komen veel zwaarder aan in huishoudens met een beperkt budget. Wie armer is, heeft bovendien de ruimte niet om te investeren in een hip energieneutraal huis of een gave elektrische auto, terwijl het beleid juist dat soort keuzes beloont. Een overstroomde woning is voor iedereen rampzalig, maar net iets meer voor wie zijn hoofd ook financieel al moeilijk boven water hield. Tegelijkertijd – ongeacht wat we onszelf graag wijsmaken door veganistische sneakers en herbruikbare koffiebekers aan te schaffen – blijven mensen met een laag inkomen, een kleine woning en een beperkt budget voor citytrips degenen met veruit de kleinste ecologische voetafdruk.
De Europese Commissie is niet doof voor deze argumenten, en stelt daarom een fonds voor de bestrijding van energie-armoede voor. Het grootste deel daarvan zal naar Oost-Europa gaan. Brandstof is daar momenteel relatief goedkoop, maar maakt voor gezinnen met lage inkomens toch een groot deel uit van het huishoudbudget. Bovendien zijn woningen er over het algemeen minder goed geïsoleerd. Het creëren van nieuwe geldstromen naar Polen en Hongarije, die momenteel niet op het beste blaadje staan in Brussel, doet terecht wenkbrauwen fronsen. Sowieso is er de laatste jaren weinig animo voor ‘transfers’ tussen lidstaten in de EU. Precies dit deel van het pakket maakt grote kans te sneuvelen in de verdere onderhandelingen.
In dat geval komen er hogere prijzen, zonder compensatie voor wie het moeilijk heeft. Dan mogen we onze borst natmaken voor een backlash vanuit de samenleving, die de haalbaarheid van de ambitieuze klimaatdoelen op termijn weleens op het spel kan zetten. Denk daarbij aan de protesten van de gele hesjes in Frankrijk, maar ook aan het electoraal succes van populistische klimaatsceptici en -ontkenners. Zoals Frans Timmermans, Europees Vice-Commissaris verantwoordelijk voor de Green Deal, in Terzake aangaf, zullen sociale maatregelen en publieke investeringen nodig zijn om te voorkomen dat kwetsbare mensen nog kwetsbaarder worden. Laten we in eerste instantie hopen dat dat bewustzijn doordringt wanneer de regeringsleiders zich buigen over het pakket aan maatregelen. En dat er op termijn een alternatief komt voor de emissiehandel om CO2-uitstoot te bestrijden.
Dit stuk verscheen eerder in De Morgen