De OESO heeft zopas een ontnuchterende studie gepubliceerd over het basisinkomen. Wanneer het budgetneutraal wordt ingevoerd, dreigt het armoederisico toe te nemen. Kortom, 'gratis geld voor iedereen' maakt mogelijk armer. Een laag bedrag ter vervanging van de sociale zekerheid is geen basisinkomen, maar een neoliberaal mini-inkomen. Een kort relaas.
'Gratis geld' als wervende utopie
Het basisinkomen is geenszins een nieuw idee. Al in 1848 zag de vroegsocialist Joseph Charlier het idee als oplossing voor de grote sociale tegenstellingen. Het was echter Rutger Bregman die het idee een nieuw elan gaf in België en Nederland met zijn bestseller 'Gratis geld voor iedereen'. In tijden van hardnekkige armoedecijfers en complexe regels is het idee aanlokkelijk. Eenvoudig, transparant en indien voldoende hoog een antwoord op het armoedeprobleem. Gratis geld uitdelen dé oplossing voor allerlei maatschappelijke kwalen? Zoals vaak is het niet al goud wat blinkt.
““Gratis geld dé oplossing voor allerlei maatschappelijke kwalen? Zoals vaak is het niet al goud wat blinkt.””
Het universeel basisinkomen vertoont twee achilleshielen. Allereerst, eenzelfde bedrag voor iedereen houdt geen rekening met verschillende behoeften. "Van ieder naar vermogen, aan ieder naar behoefte" luidt een aloud links devies. Wel, dat is precies wat het basisinkomen niet doet. Het maakt niet uit of je ziek, oud of alleenstaande ouder bent. Het is een one-size-fits-all oplossing. Dat staat in schril contrast met de sociale zekerheid, die ofwel een sociaal risico verzekert - zoals werkloosheid of ziekte - ofwel een inkomen verschaft als je geen bestaansmiddelen meer hebt.
Ten tweede, het kost geld. Véél geld. Stel dat je elke volwassene in België een onbelast basisinkomen zou geven van €1100, dan kost dat evenveel als alle sociale uitgaven samen: 29% van het bruto binnenlands product. Dat zorgt ervoor dat een basisinkomen dreigt te worden ingevoerd ter vervanging van de sociale zekerheid, of toch op zijn minst van een aantal takken ervan. En precies doordat 'gratis geld' iedereen over dezelfde kam scheert, dreigen de laagste inkomens dan het gelag te betalen.
““Een budgetneutrale invoering leidt onvermijdelijk tot een neoliberaal mini-inkomen.””
Een recente simulatie van de OESO illustreert hoe desastreus dat zou kunnen zijn. De internationale organisatie ging uit van een budgetneutrale invoering waarbij de uitkeringen op actieve leeftijd worden vervangen door een universeel basisinkomen. Het resultaat is ontnuchterend. In Finland zouden volwassenen €527 per maand krijgen, in Frankrijk slechts €456 per maand. Belastbaar nota bene. Als klap op de vuurpijl zou het armoederisico stijgen. Een budgetneutrale invoering leidt onvermijdelijk tot een neoliberaal mini-inkomen: een laag bedrag dat de armsten verder onder de armoedegrens duwt.
Een alternatief bestaat erin om een basisinkomen te combineren met de bestaande uitkeringen. Complementair aan de sociale zekerheid. De voorstanders moeten dan wel aangeven hoe ze de meerkost zullen financieren - zie ruwe schattingen door de econoom Andreas Tirez en de socioloog Jan Hertogen. Daarenboven dreigt het hele systeem complex te worden. Er zal gegoocheld worden met belastingvrije sommen en negatieve inkomstenbelastingen. En laat nu net eenvoud de populariteit van het basisinkomen verklaren. Een paradox.
Het kind en het badwater
Dan maar het basisinkomen als idee begraven? Wel, misschien niet volledig. De filosofie achter het basisinkomen kan inspiratie bieden om de sociale bescherming te versterken. Ik geef kort twee voorbeelden.
““De filosofie achter het basisinkomen kan inspiratie bieden om de sociale bescherming te versterken.””
Een experiment met daklozen in Londen toont aan dat mensen goed omgaan met (gratis) geld, op voorwaarde dat je hen inkomenszekerheid biedt. Dat biedt inspiratie om bijvoorbeeld het leefloon te hervormen. De sociale bijstand is nu vaak ontoereikend, sociaal stigmatiserend en betuttelend. Het leefloon zou echter kunnen evolueren naar een minimuminkomen dat de gemeenschap aan iedereen garandeert. Onvoorwaardelijk en automatisch toegekend. Een voorstel dat de PS lanceerde naar aanleiding van 1 mei, gaat in die richting.
Daarnaast zouden alleenstaande ouders baat hebben bij een bescheiden basisinkomen, indien complementair aan sociale zekerheid uiteraard. Volgens cijfers van het Centrum voor Sociaal Beleid (UA) leeft in België bijna 40% onder hen onder de officiële armoedegrens. En de bestaande sociale zekerheid doet te weinig voor hen. Voor veel alleenstaande ouders zou zelfs een laag bedrag een wereld van verschil kunnen maken. Dat kan bijvoorbeeld via een bescheiden hervorming van de kinderbijslag.
Kortom, gratis geld voor iedereen is niet voor morgen. Meer zelfs, een neoliberale variant waarbij een laag bedrag ter vervanging komt van de sociale uitkeringen, moet worden bestreden. Toch biedt de filosofie achter het basisinkomen inspiratie om onze sociale bescherming te versterken ten gunste van de allerzwaksten.
Deze opinie verscheen eerder op knack.be in de reeks De Doordenkers.