Big Pharma is afhankelijk van publiek onderzoek – maar in crisistijden, zoals tijdens deze coronapandemie, doet Big Pharma er alles aan om haar producten voor een kleine minderheid voor te behouden. Het is tijd om te herdenken hoe we onze medicijnen produceren.
Terwijl de omvang van de coronacrisis steeds grotere proporties aannam, wist de farmaceutische gigant Gilead Sciences van de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) de ‘orphan drug status’ te bemachtigen voor een mogelijk Covid-19-geneesmiddel, ‘remdesivir’. Dankzij die status krijgt het bedrijf zeven jaar lang een exclusief verkooprecht op het geneesmiddel tegen corona.
Na een strenge veroordeling door middenveldorganisaties en door de campagne van Bernie Sanders, vroeg Gilead aan de FDA om deze status opnieuw in te trekken. Enkel dankzij opmerkzame waarnemers en activisten kon een schandalige commerciële machtsgreep op een mogelijk levensreddend geneesmiddel vermeden worden tijdens één van de grootste gezondheidscrisissen in de recente geschiedenis.
Het geval-Gilead bracht fundamentele problemen binnen de farmaceutische sector aan het licht. De ontwikkeling van remdesivir was niet enkel mogelijk dankzij 79 miljoen dollar aan publieke financiering zonder dat dat resulteerde in een betaalbaar (laat staan gratis) geneesmiddel. Nee, ook weigerde een hooggeplaatste Gileaddirecteur om de bevolking het recht om de resultaten te bestuderen van onderzoek dat die bevolking zelf meefinancierde via belastinggeld. Ongeveer tegelijkertijd doken er berichten op over investeerders die probeerden om gezondheids- en farmaceutische bedrijven ertoe aan te zetten om de prijzen te verhogen van onmisbare medicijnen en apparaten.
Eén manier om naar het model van Big Pharma te kijken is door de lens van de ‘financialisering’ van het bedrijfsleven: het belang van organische groei door het verhogen van de materiële productie is afgenomen, in plaats daarvan concentreren ook niet-financiële bedrijven zich meer en meer op financiële strategieën om winsten te genereren in het belang van hun aandeelhouders. In het algemeen kunnen we drie verschillende aspecten van die financialisering van het bedrijfsleven onderscheiden.
Ten eerste laten ondernemingen hun financiële activa, voornamelijk cash geld, groeien in verhouding tot vaste activa (zoals fabrieken en machines), om dat geld te investeren in financiële markten of om het op te potten voor fusies en overnames die hun marktmacht kunnen vergroten. Deze reserves worden voornamelijk gestald in offshore financiële centra, waar ze buiten het bereik van belastingautoriteiten verder aangroeien. Tegelijkertijd gaan ondernemingen meer schulden aan om hun afhankelijkheid van eigen vermogen te verminderen en om de winst per aandeel te verhogen.
Ten tweede vervangen bedrijven vaste activa door zogenaamde ‘immateriële activa’. Deze activa weerspiegelen vaak niet alleen de directe marktmacht – denk aan intellectuele eigendomsrechten, zoals handelsmerken en patenten – maar ook de ‘geïmporteerde marktwaarde’ van andere bedrijven die door fusies of overnames werden verkregen.
Ten derde geven firma’s voorrang aan de eisen van aandeelhouders en bestuurders door fondsen te gebruiken om dividenden uit te betalen of eigen aandelen op te kopen.
Big Pharma bestuderen
In een recent rapport voor de Nederlandse ‘Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen’ (SOMO) onderzochten we de financiële balansen van 27 van de grootste farmaceutische bedrijven in de wereld om de mate van financialisering in deze sector te beoordelen. We vonden bewijzen voor alle drie de aspecten.
Tussen 2000 en 2018 groeiden de cashreserves van de bedrijven tezamen van 83 naar 219 miljard dollar. Amerikaanse bedrijven hebben nu vaak meer dan twee keer zo veel cash als vaste activa. Hoogstwaarschijnlijk is dit het gevolg van strategieën om cash offshore aan te houden om zo belastingen te vermijden op gerepatrieerde winsten. Om hun activiteiten te financieren, rekenen grote farmaceutische bedrijven in toenemende mate op schulden in plaats van eigen vermogen. Deze 27 bedrijven lieten 518 miljard dollar aan schulden optekenen in 2018, vergeleken met ‘slechts’ 61 miljard dollar in 2000.
Terwijl productieve investeringen zoals kapitaaluitgaven en uitgaven voor research & development (R&D) maar matig gegroeid zijn, is de kapitaalstructuur van de firma’s verschoven richting immateriële activa. In 2018 waren de totale immateriële activa omhooggeschoten tot meer dan 850 miljard dollar, van slechts rond de 50 miljard dollar in 2000! Onze data geven aan dat ‘goodwill’ – de premie die een bedrijf betaalde voor de verwerving van een ander bedrijf bovenop de boekwaarde van dat verworven bedrijf (die de nettowaarde van de materiële activa van het bedrijf meet) – hoogstwaarschijnlijk goed is voor de helft van de waarde van alle immateriële activa.
Deze bubbel, opgeblazen door rondes van fusies en overnames, is van belang vanwege het zeer schadelijke effect op de winstgevendheid. In eenvoudige termen: als de activa van Big Pharma door constante uitbreiding sneller groeien dat de brutowinst, daalt de totale winst op activa. Dit dwingt hen mogelijks om nog extremere strategieën te volgen om de winsten te doen stijgen, via prijsverhogingen en door patiënten en verzekeraars de rekening te laten betalen.
Het is vooral veelzeggend hoe de betalingen van Big Pharma aan aandeelhouders zijn geëvolueerd, via dividenden en de inkoop van eigen aandelen. De dividenduitkeringen zijn gestaag gegroeid; de regelingen om eigen aandelen in te kopen complementeren die winstuitkeringen. De 27 onderzochte bedrijven betaalden tezamen 30 miljard dollar uit via beide kanalen in 2000, maar al bijna 150 miljard dollar in 2018. Over de gehele periode bedroegen de totale uitbetalingen van de 27 bedrijven een duizelingwekkende 1,54 biljoen dollar. En belangrijk, in recente jaren benaderen of overtroffen de uitbetalingen de productieve investeringen (kapitaaluitgaven en R&D-uitgaven). Amerikaanse bedrijven gingen het verst door in 2018 meer dan 130% van hun productieve investeringen uit te betalen.
Big Pharma moet getemd worden
Een analyse van de financiële rekeningen schijnt een ontluisterend licht op het verdienmodel van Big Pharma. Terwijl ze afhankelijk zijn van onderzoek betaald door belastinggeld, zoals het actuele voorbeeld van remdesivir illustreert, zijn farmaceutische reuzen verwikkeld in een race om intellectuele eigendomsrechten te bemachtigen die hen verzekeren van tijdelijke monopoliewinsten. Dit verdienmodel is misschien goed voor aandeelhouders en bestuurders , maar gaat ten koste van effectieve en efficiënte gezondheidszorg — waarvan het belang zich des te harder en dwingender doet voelen tijdens deze pandemie.
Meer in het algemeen zien we een toenemende economische concentratie, niet alleen gevoed door economische concurrentie maar ook door goedkoop krediet. Het ultieme doel is om op korte termijn de uitbetalingen aan aandeelhouders te maximaliseren en om de beurskoers op te drijven, ten koste van productieve investeringen en betaalbare prijzen voor geneesmiddelen. Zo’n verdienmodel is niet alleen sociaal onrechtvaardig maar ook economisch instabiel.
In een op gezondheidsvlak ongeziene wereldwijze noodsituatie, is de dringende noodzaak om de farmasector te herstructureren des te duidelijker. We kunnen bedrijven geen subsidies geven terwijl we het debat over monopoliemacht en onhoudbare uitkeringen aan aandeelhouders onder de mat schuiven. We moeten de bijdrage van publiek gefinancierd onderzoek erkennen, de intellectuele eigendomsrechten beperken in plaats van uitbreiden en de publieke productiecapaciteit verhogen in plaats van ons nog afhankelijker te maken van bedrijven in de ban van hun aandeelhouders. Met steun van de publieke opinie is dit het moment om te werken aan een farmaceutische industrie die het welzijn van de meerderheid voorrang geeft op de private winsten van een kleine minderheid.
Tobias Klinge is doctoraatsstudent aan de KU Leuven. Rodrigo Fernandez is senior onderzoeker bij SOMO. Manuel Aalbers is professor stads- en economische geografie aan de KU Leuven.
Deze gastbijdrage verscheen eerder in het Engels bij Tribune Magazine. Het rapport van Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO) over financialisering in de farmaceutische industrie is online beschikbaar.